 |
| వేణుగోపాల |
వేణుగోపాలశతకము - పోలిపెద్ది వేంకటరాయకవి
సీ. కౌస్తుభవక్ష శ్రీకరపాదరాజీవ । దీనశరణ్య మహానుభావ
కరిరాజవరద భాస్కరకోటిసంకాశ । పవనభుగ్వరశాయి పరమపురుష
వేదవేద్యానంతవిభవ చతుర్దశ- । భువనశోభనకీర్తి పుణ్యమూర్తి
వైకుంఠపట్టణవాస యోగానంద । విహగరాడ్వాహన విశ్వరూప
తే. నీలనిభగాత్ర శ్రీరమణీకళత్ర । సద్గుణస్తోమ యదుకులసార్వభౌమ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 1
సీ. నిను సదా హృత్కంజమునఁ బాయకుండ నా । ప్రహ్లాదువలెను నేర్పరిని గాను
ఏవేళ నిను ధ్యానించుచుండుటకు నా । దృఢచిత్తుఁ డైనట్టి ధ్రువుఁడ గాను
సతతంబు నిన్ను సంస్తుతి చేయుచుండ నా । వేశిరంబుల సర్పవిభుఁడ గాను
నీ విశ్వరూపంబు సేవించుటకు సహ- । స్రాక్షముల్ గల్గు వాసవుఁడఁ గాను
తే. ఇట్టివారలఁ గృపజూచు టెచ్చుగాదు । దేవ నా వంటి దీనుని బ్రోవవలయు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 2
సీ. శ్రీరుక్మిణీ ముఖసారసమార్తాండ । సత్యభామా మనశ్శశిచకోర
జాంబవతీ కుచశైలకంధర మిత్ర- । విందా సుధాధరబింబకీర
భద్రా వయోవనభద్రేభరాజ క- । శిందాత్మజా చిదానందనిలయ
లక్షణా శృంగారవీక్షణకాసార- । హంస సుధేష్ణా గుణాపహార
తే. సుందరకపోల విబుధసంస్తుత కృపాల- । వాల ధృతశైల కాంచనవర్ణచేల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 3
సీ. భానుకోటి ప్రభాభాసురంబగు వెల్గు । పరులు చూచినఁ గానఁబడని వెల్గు
గురుకృపచేఁ గాక నరయనేరని వెల్గు । నమృతంపు వృష్టిచే నమరు వెల్గు
విద్యుల్లతాపరివేష్టితంబగు వెల్గు । ఘననీలకాంతులఁ గ్రక్కు వెల్గు
దశవిధప్రణవనాదములు గల్గిన వెల్గు । మౌనులెన్నఁగ రమ్యమైన వెల్గు
తే. ఆదిమధ్యాంతరరహితమైనట్టి వెల్గు । నిట్టి వెల్గును సేవింపనట్టి చెట్ట-
వారికే లభించు కైవల్యపదము
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 4
సీ. వేదంబులును నీవె వేదాంగములు నీవె । జలధులు నీవె భూజములు నీవె
క్రతువులు నీవె సద్వ్రతములు నీవె కో- । విదుఁ డటంచన నీవె నదులు నీవె
కనకాద్రి నీవె యాకాశంబు నీవె ప- । ద్మాప్తసోములు నీవె యగ్ని నీవె
యణురూపములు నీవె యవనీతలము నీవె । బ్రహ్మము నీవె గోపతియు నీవె
తే. ఇట్టి నిన్ను సన్నుతింప నేనెంతవాఁడ । గించనుఁడ నన్ను బ్రోవుని కింకరునిగ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 5
సీ. వేదాంతమనుచు బ్రహ్మాదులెంచిన వెల్గు । నాదాంతసీమల నడరు వెల్గు
సాధుజనానందసంపూర్ణమౌ వెల్గు । బోధకు నిలయమై పొసగు వెల్గు
ద్విదశాబ్జమధ్యమందుదయమౌ వెల్గు । సుషుమ్ననాళంబునఁ జొచ్చు వెల్గు
చూడఁజూడఁగ మహాశోభితంబగు వెల్గు । నిఖిలజగంబుల నిండు వెల్గు
తే. శతకోటిసారస హితుల మించిన వెల్గు । మేరువు శిఖరంబుమీఁది వెల్గు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 6
సీ. వేదాంతయుక్తులు విని రెండు నేర్చుక । వాగునాతఁడు రాజయోగి గాఁడు
కల్లు లొట్టెడు త్రాగి కైపెక్కి తెలియక । వదరినంతనె శాస్త్రవిదుఁడు గాఁడు
పట్టపురాజు చేపట్టి యుంచంగానె । గుడిసెవాటికి బారి గుణము రాదు
ముండపై వలపున రెండెఱుంగక మోవి । యానఁగానె జొల్లు తేనె గాదు
తే. కోఁతిపై నున్న సింగపుఁగొదమ కాదు । ఎంత చదివిన గుణహీనుఁ డెచ్చుగాఁడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 7
సీ. దండకమండలుధారులై కాషాయ- । ములు ధరించిన దాన ముక్తి లేదు
భూతి గంపెడు పూసి పులిచర్మమును బూని । ముక్కుమూసిన దాన ముక్తి లేదు
తిరుమణి పట్టెఁడు తీసి పట్టెలు తీర్చి । భుజము గాల్చిన దాన ముక్తి లేదు
వాయువుల్ బంధించి ప్రాణంబు నలయఁగ । మూత వేసిన దాన ముక్తిలేదు
తే. గురుపదాంబుజముల భక్తి కుదిరి తమ్ముఁ । దా మెఱుంగక ముక్తి లేదవనియందు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 8
సీ. దారిద్ర్యమనెడు భూధరచయంబులు గూల్ప । హరి నీదు భక్తి వజ్రాయుధంబు
అజ్ఞానమనెడు గాఢాంధకార మణంప । నీదు సపర్య భానూదయంబు
ఘోరమౌ దుష్కృతాంభోరాశి నింకింపఁ- । గా నీదు సేవ దావానలంబు
చపలం బనెడు రోగసమితిని మాన్ప న- । బ్జాక్ష నీ స్మరణ దివ్యౌషధంబు
తే. వెన్న గలిగియు నేతికి వెదకినటుల । పరుల దలతురు మీ మహత్తెఱుఁగ లేక
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 9
సీ. సూక్ష్మస్నానము చేసి సొక్కినవేళ సా- । మితధారణము చేసి మెలఁగువేళ
బడలిక పైనంబు నడచి వచ్చినవేళ । సురతాప్తి ‘హా’ యని సొక్కువేళ
నొంటరిగాఁ జీఁకటింట నుండినవేళ । నలుకతోఁ బవళించునట్టివేళ
దెఱఁగొప్ప మనమున దిగులు చెందినవేళ । భక్తి గన్నట్టి విరక్తివేళ
తే. లక్ష్యభావంబుఁ జూడ సలక్షణముగ । బండువెన్నెల గతిఁ గానబడును ముక్తి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 10
సీ. అగ్రజన్మము తీరమందు వాసంబును । వితరణము ననుభవించు నేర్పు
సంగీతసాహిత్యసంపన్నతయు మఱి । రసికత బంధుసంరక్షణంబు
ననుకూలమైన చక్కని భార్య రాజస- । న్మానంబు ప్రఖ్యాతి మానుషంబు
సౌందర్య మతిదృఢశక్తి విలాసంబు । జ్ఞానంబు నీ పదధ్యాననిష్ఠ
తే. ఇన్నివిధములు గలిగి వర్తించు నరుఁడు । భూతలస్వర్గపదములు బొందుచుండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 11
సీ. అబ్బ మేలోర్వలేనట్టివాఁడైనను । మోహంబుగల తల్లి మూఁగదైన
ఆలు రక్కసియైన నల్లుఁ డనదయైనఁ । గూతురు పెనుఱంకుఁబోతుదైనఁ
గొడుకు తుందుడుకైనఁ గోడలు దొంగైనఁ । దనకు సాధ్యుఁడుగాని తమ్ముఁడైన
గృహకృత్యములు పొరుగిండ్ల వెంబడిఁ బోయి । చెప్పి యేడ్చెడు చెడ్డచెల్లెలైన
తే. నరుని ఖేదంబు వర్ణింపఁ దరము గాదు । అంతటను సన్యసింపంగనగును మేలు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 12
సీ. విధవ చెవులకేల యరిది వజ్రపుఁ గమ్మ । లురుకు తొత్తుకు విటుఁ డుండనేల
గ్రుడ్డిముండకు మంచి గొప్పయద్దంబేల । సరవి గుడిసెకు బల్ చాందినేల
యూరఁబందులకుఁ బన్నీరుగంధంబేల । బధిరున కల వీణపాటలేల
కుక్కపోతుకు జరీకుచ్చుల జీనేల । పూఁటకూళ్ళమ్మకుఁ బుణ్యమేల
తే. తనకు గతిలేక యొకఁడిచ్చు తఱిని వారి । మతులు చెరపెడి రండకుఁ గ్రతువులేల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 13
సీ. అలకాధిపతి నేస్తమైనప్పటికిని బా- । లేందుమౌళికి బిచ్చమెత్తవలసెఁ
గమలాసనుని కెంత కరుణ రా నడచినఁ । గలహంసలకుఁ దూటి కాడలేదు
క్షీరాబ్ధి లంకలోఁ జేరినప్పటికైనఁ । గొంగతిండికి నత్తగుల్లలేను
పరగ సాహేబు సుబా యెల్ల నేలిన । బేగంబులకుఁ గుట్టుప్రోగులేను
తే. ఒకరికుండెనటంచు మేలోర్వలేక । నేడ్వఁగరాదు తన ప్రాప్తి నెన్నవలయు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 14
సీ. అల్పునిఁ జేర్చిన నధికప్రసంగియౌ । ముద్దు చేసినఁ గుక్క మూతి నాకు
గోళ్ళ సాఁకినఁ బొంతకుండలో విష్ఠించుఁ । గొద్దితొత్తుల పొందు రద్ది కీడ్చు
గూబలు వ్రాలినఁ గొంప నాశముఁ జేయుఁ । జనవీయఁగ నాలు చంక కెక్కుఁ
బలువతో సరసంబు ప్రాణహాని యొనర్చు । దుష్టుడు మంత్రైన దొరను జెఱచుఁ
తే. కనుక విని దెల్సి జాగ్రత్తగాను ప్రజలఁ । బాలనముఁ జేయు టది రాజపద్ధతి యగు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 15
సీ. అవనీశ్వరుఁడు మందుఁడైన నర్థుల కియ్య- । వద్దని వద్ది దివాను చెప్పు
మునిషీ యొకడు చెప్పు మొనసి బక్షీ చెప్పుఁ । దరువాత నా మజుందారు చెప్పుఁ
దల ద్రిప్పుచును శిరస్తా చెప్పు వెంటనే । కేలు మొగిడ్చి వకీలు చెప్పు
దేశపాండ్యా తాను దినవలెనని చెప్పు । ముసరద్ది చెవిలోన మొనసి చెప్పు
తే. యశము గోరిన దొరకొడుకైనవాఁడు । ఇన్ని చెప్పులు కడఁ ద్రోసి యియ్యవలయు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 16
సీ. ఆత్మ తెలియని యోగి కద్వైతములు మెండు । నెఱఱంకులాఁడికి నిష్ఠ మెండు
పాలు పిండని గొడ్డుబఱ్ఱె కదుపు మెండు । కల్లపసిండికిఁ గాంతి మెండు
గెలువని రాజుకు బలుగచ్చులును మెండు । వంధ్యకు విభునిపై వాంఛ మెండు
దబ్బరవాటకుఁ దలద్రిప్పుటలు మెండు । పసిమిరోగపు లొత్తు మిసిమి మెండు
వండలేనక్కకు వగపులు బలుమెండు । లేలేని యన్నకు తిండి మెండు
తే. కూటికియ్యని విటకాని పోటు మెండు । మాచకమ్మకు మోహంబు మదిని మెండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 17
సీ. ఆలిని వంచుకోఁజాలక తగవర్ల । బ్రతిమాలుకొనువాని బ్రతుకు రోఁత
నర్తనాంగనల వెన్కను జేరి తాళముల్ । వాయించువాని జీవనము రోఁత
వ్యభిచరించెడి వారవనిత గర్భంబునఁ । బురుషత్వము వహించి పుట్ట రోఁత
బంధుకోటికి సరిపడని దుర్వృత్తిని । బడియున్న మనుజుని నడత రోఁత
తే. యరసికుండైన నరపతి నాశ్రయించి । కృతులొనర్చెడి కవి నెత్తిగీఁత రోఁత
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 18
సీ. ఆస్థానమందు విద్వాంసుల గని లేచి । మ్రొక్కులేయని వారమోహినులను
దల గొరిగించి మెత్తని సున్నమును బూసి । బొగ్గుగంధమున బొట్టమర్చి
చెప్పులు మెడఁ గట్టి చింపిచేటలఁ గొట్టి । గాడిదపైఁబెట్టి కాల మెట్టి
తటుకునఁ గ్రామప్రదక్షిణం బొనరించి । నిల్చినచోటఁ బేణ్ణీళ్ళు చల్లి
తే. విప్రదూషకులగువారి వెంట నిచ్చి । సాగ నంపించవలయును శమనపురికి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 19
సీ. పెట్టనేరని రండ పెక్కునీతులఁ బెద్ద । గొడ్రాలిముండకు గొంతు పెద్ద
మంకుబుద్ధికిఁ దన మాట సాగుటె పెద్ద । రిక్తుని మదిని కోరికలు పెద్ద
అల్పవిద్వాంసుండు నాక్షేపణకుఁ బెద్ద । మూర్ఖచిత్తుఁడుఁ కోపమునకుఁ బెద్ద
గుడ్డిగుఱ్ఱము తట్టగుగ్గిళ్ళు తినఁ బెద్ద । వెలయ నాఁబోతుకండలను బెద్ద
తే. మధ్యవైష్ణవునకు నామములు పెద్ద । పెట్టనేరని విభుఁడు కోపించ పెద్ద
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 20
సీ. ఈడిగె ముత్తికి జోడుశాలువలిస్తి । కురుబ గంగికి జరీకోకలిస్తి
కడియాలు కుమ్మర కనకంకు దీసిస్తి । పోఁగులు గోసంగి పోలికిస్తి
పోచీలు చాకలి పుల్లి చేతుల వేస్తి । దాని తల్లికి నూఱు దారబోస్తి
దాసరచ్చికి దేవతార్చన లమ్మిస్తి । గుఱ్ఱాల యుప్పర కొండికిస్తి
తే. ననుచుఁ బాత్ర మపాత్రము ననక యిచ్చి । చెప్పుకొందురు మూఢులు సిగ్గులేక
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 21
సీ. ఈనెగాండ్లంటరో యీండ్లను బగిసార- । సెన్నంగిసుద్దులు సెప్పలేరు
యేదగాండ్లంటరో యీండ్లింట పొగవెల్ల । గొర్లాల బిగ్గెన గొసుగుతారు
కయితగాండ్లంటరో కాల్పంగటించుక । చిన్నచ్చరము సేరు చెప్పలేరు
వాసివేలంట తమాసగా ఱొమ్మున । దప్పెట వేసుక తట్టలేరు
తే. అనుచు విప్రోత్తములఁ గన్నయట్టివేళ । మోటుమనుజు లనియెడి మాటలిట్లు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 22
సీ. ఉండి యియ్యని లోభి రండకొంపను శ్రాద్ధ- । మైననేమి శుభంబులైననేమి
చండాలు వాకిట వండుకొన్నది యంబ- । లైననే మతిరసాలైననేమి
మాచకమ్మ సమర్త మఖపుబ్బహస్తచి- । త్తయిననేమి పునర్వసైననేమి
కులనాశకుండయిన కొడుకు దీర్ఘాయువై । యుండిననేమి లేకున్ననేమి
తే. బవరమునఁ జొచ్చి పొడువని బంటుచేతి । దాయుధంబైననేమి తెడ్డయిననేమి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 23
సీ. ఎనుబోతు వానకు జంకునా యెంతైన । వెలహెచ్చుగల తేజి వెఱచుఁగాక
గుణహీనుఁడెంతైన గులముకు వెఱచునా । గుణవంతుఁ డెప్పుడు వెఱచుఁగాక
గడుసైన పెనుమొద్దు గాలికి వెఱచునా । విరుగఁగాచిన మ్రాను వెఱచుఁగాక
ఱంకుముండ బజారురచ్చకు వెఱచునా । వీరపతివ్రత వెఱచుఁగాక
తే. ఘనతగల్గిన దొరబిడ్డ గాక సుకవి । నోటితిట్లకు వెఱచునా మోటువాడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 24
సీ. ఏదంబులకు మంగలెంకఁడే దగునేటు । ప్రశ్న సెప్పను మాల పాపిగాఁడు
కయితముల్ సెప్ప బోగము చినెంకఁడె సరి । సంగీత యిద్దెకు సాకలెల్లి
చాత్రపురండాల సాతాననంతమ్మ । సిందులు ద్రొక్క దాసరి పెదక్క
యీణె గొట్టను కోమటీరేశమే సరి । మతి రతాలకు మాఱుమనుము లచ్చి
తే. అనుచు మూర్ఖాళి యీ రీతి ననుదినంబు । భూతలమునందు వచియింత్రు నీతిలేక
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 25
సీ. ఒంటిజందెము ద్వాదశోర్ధ్వపుండ్రంబులు । నమరిన పసపు కృష్ణాజినంబు
దండంబు గోచి కమండలు వక్షమా- । లిక పుస్తకంబు పాదుకలు గొడుగు
దర్భ మౌంజీ పవిత్రములు కటి కరాన । చెవిలోనఁ దగు తులసీదళంబు
వేదమంత్రములు వినోదమౌ నపరంజి । పడగకుండలములు పంచశిఖల-
తే. తో నరుగుదెంచి బలిని భూదాన మడిగి । తెచ్చి సురపతి కిచ్చితి విచ్చతోడ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 26
సీ. కనుముక్కుతీరు చక్కనికాంతి పొందిన । శుభలక్షణంబులు సూక్ష్మబుద్ధి
ఘనత వివేకవిక్రమము బాంధవ్యంబు । మర్మవిలాసంబు మానుషంబు
సరసవాచాలత సాహసం బొకవేళ । విద్యావిచక్షణ విప్రపూజ
వితరణగుణము భూపతియందు భయభక్తి । నీతియు సర్వంబు నేర్చునోర్పు
స్నానసంధ్యాద్యనుష్ఠానసంపన్నత । గాంభీర్యము పరోపకారచింత
తే. గలుగు మంత్రిని జేర్చుకొన్నట్టి దొరకుఁ । గీర్తి సౌఖ్యము సకల దిగ్విజయము సిరి
గలుగుచుండును దోషము ల్దొలగిపోవు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 27
సీ. కన్నెనిచ్చినవానిఁ గబ్బమిచ్చినవాని । సొంపుగా నింపుగాఁ జూడవలయు
అన్నమిచ్చినవాని నాదరించినవాని । దాతఁగాఁ దండ్రిఁగా దలపవలయు
విద్యనేర్పినవాని వెఱపుదీర్చినవాని । గురునిగా హరునిగా నెఱుఁగవలయు
కొల్వు గాచినవానిఁ గూర్మి చూపినవాని । సుతునిగా హితునిగాఁ జూడవలయు
తే. నిట్టివారలపైఁ బ్రేమ పెట్టుకొనక । కసరుబెట్టిన మనుజుండు గనఁడు కీర్తి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 28
సీ. కలకొద్దిలోపలఁ కడదెచ్చి మన్నించి । యిచ్చినవారి దీవించవలయు
సిరిచేత మత్తుఁడై పరు నెఱుంగని లోభి । దేబెను పెళ్ళునఁ దిట్టవలయుఁ
దిట్టిన యప్పుడేఁ దెలిసి ఖేదము నొంది । యింద్రుడైనను బిచ్చమెత్తవలయు
దీవించినను యల దీర్ఘాయును బొంది । బీదైన నందలం బెక్కవలయు
తే. నట్టియాతఁడు సుకవి కానట్టి యతనిఁ । గవియనఁగనేల కవిమాలకాకి గాఁడె
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 29
సీ. కొండసిగల్ తలగుడ్డలు పాకోళ్ళు । చలువవస్త్రములు బొజ్జలు కఠార్లు
కాసెకోకలు గంపెడేసి జందెములును । దలవార్లు జలతారు డాలువార్లు
సన్నపు తిరుచూర్ణచిన్నెలు కుట్టాలు । జొల్లువీడెమ్ములు వల్లెవాట్లు
దాడీలు వెదురాకు తరహా సొగసుకోర్లు । నంతకు దొరగార్లటంచుఁ బేర్లు
తే. సమరమున జొచ్చి ఱొమ్ముగాయములకోర్చి । శాత్రవుల ద్రుంచనేరని క్షత్రియులకు
నేల కాల్పనె యీ వట్టి యెమ్మెలెల్ల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 30
సీ. కోమటి యత్యంతక్షామము గోరును । ధారుణి క్షితిపతి ధనము గోరు
ధరఁ గరణము గ్రామదండుగ గోరును । జంబుకంబేవేళ శవము గోరు
కుజనుఁడౌ వైద్యుండు ప్రజల రోగము గోరు । సామాన్యవిప్రుండు చావు గోరు
అతిశూరులగువారు ధృతిని గోరుచునుందు । రాఁబోతు వేదల యశము గోరుఁ
తే. గాఁపువానికి గ్రామాధికారమైన । దేవభూసురవృత్తులు దియ్యఁగోరు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 31
సీ. కండచక్కెర పానకముఁ బోసి పెంచిన । ముషిచెట్టుకుఁ దీపి పుట్టబోదు
పాలమున్నీటి లోపల ముంచి కశిగినఁ । గాకిఱెక్కకుఁ దెల్పు గలుగఁబోదు
పన్నీరుగంధంబు పట్టించి విసరినఁ । దేలుకొండి విసంబు తియ్యఁబోదు
వెదురుబద్దలు చుట్టు వేసి బిగించినఁ । గుక్కతోఁకకు వంక కుదురబోదు
తే. మంచిమాటల నెంత బోధించి చెప్ప । మడియ రండకుని గుణంబు విడువబోదు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 32
సీ. ఖేదమోదంబుల భేదంబు తెలియక । గోలనై కడిపితిఁ గొన్నినాళ్ళు
పరకామినుల కాసపడి పాపమెఱుఁగక । కొమరుప్రాయంబునఁ గొన్నినాళ్ళు
ఉదరపోషణమున కుర్వీశులను వేడి । కొదవచేఁ గుందుచుఁ గొన్నినాళ్ళు
ఘోరమైనట్టి సంసారసాగర మీఁదు- । కొనుచుఁ బామరముచేఁ గొన్నినాళ్ళు
తే. జన్మమెత్తుట మొదలు నీ సరణిఁ గడచె । నెటుల గృపఁ జూచెదో గతం బెంచఁబోకు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 33
సీ. గజముపై చౌడోలు గాడిదకెత్తితే । మోయునా పడవేసి కూయుఁ గాక
చిలుక పంజరములోపల గూబ నుంచితే । పలుకునా భయపడి యులుకుఁ గాక
కుక్క నందలములోఁ గూర్చుండఁబెట్టితే । కూర్చుండునా తోళ్ళు కొఱుకుఁ గాక
ధర్మకార్యములలో దరిబేసి నుంచితే । యిచ్చునా తన్నుక చచ్చుఁ గాక
తే. చెడి బ్రతికినట్టి శుంఠను జేర్చుకొనిన । వాఁడు చెడు నుంచుకొన్నట్టివాఁడు జెడును
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 34
సీ. గోవుల నఱకంగఁ గోసి వండుక తిను । మాలమాదిగలు భూపాలురయిరి
మానాభిమానముల్ మాని ప్రవర్తించు । మంకుగులాములు మంత్రులైరి
అక్షరం బెఱుగక యాకారపుష్టిచే । వర్ణసంకరులు విద్వాంసులైరి
బాజారిఱంకుకైఁ బంచాయతీ చెప్పు । పాతలంజెలు వీరమాతలైరి
తే. అహహ! కలియుగధర్మ మేమనఁగ వచ్చు । నన్నిటికి నోర్చి యూరక యుండదగునే
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 35
సీ. చదువుచుండెడివేళ సభలోనఁ గూర్చుండి । దున్నపోతుల కొడుకెన్నుఁ దప్పు
విద్యాధికుల కిచ్చువేళడ్డుపడి మాల- । ధగిడీల కొడుకు వద్దనుచుఁ జెప్పు
ధనమెక్కుడుగఁ గూర్చి తినలేక యేడ్చెడి । పెనులుబ్ధుఁ డర్థుల గనిన ఱొప్పు
బిరుదుగల్గిన యింటఁ బెరిగినఁ గొణతంబు । విప్పినంతనె కుక్క వెదకుఁ జెప్పు
తే. రాజసభలందుఁ బండితరత్నములకుఁ । బనులు చెఱచును నొక్కొక్క ప్రల్లదుండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 36
సీ. జన్నిరోగికి బఱ్ఱెజున్ను వేసినయట్లు । పిల్లినెత్తిన వెన్నఁ బెట్టినట్లు
కుక్కపోతుకు నెయ్యికూడు వేసినయట్లు । చెడ్డజాతికి విద్య చెప్పినట్లు
సాతాని నొసట విభూది రాసినయట్లు । గూబదృష్టికి దివ్వె గూడినట్లు
ధనపిశాచికి సుదర్శనము గన్పడినట్లు । చలిచీమలకు మ్రుగ్గు చల్లినట్లు
తే. సురభిబదనిక పాముకుఁ జూపినట్లు । దుష్టునకు నీతి వెగటుగాఁ దోఁచునయ్య
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 37
సీ. దొరవద్ద నెంత చౌదరియైన దన మనవి । తాఁ జెప్పఁ గార్యసాధకము లేదు
రంభైన తన కుచకుంభముల్ దన చేత । దా బిగించిన సుఖతరము లేదు
తగవులో నా పురందరుఁడైనఁ దన ప్రజ్ఞ । తాఁ జెప్పుకొనినఁ బెత్తనము లేదు
తనుఁ జేయు పుణ్య మింతని యొరులతోఁ జెప్ప । బ్రహ్మదేవునికైన ఫలము లేదు
తే. గనుక నివియెల్ల నొరులచేఁ గాని భువిని । తమదు శక్తికి మంత్రతంత్రములు లేవు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 38
సీ. దొర సొమ్ము దిని కార్యసరణి వచ్చినవేళఁ । బాఱిపోఁ జూచిన బంటువాని
నగ్నిసాక్షిగను బెండ్లాడిన తన యింతి । నేలక పరకాంత నెనయువానిఁ
గబ్బము ల్సేయు సత్కవిజనాళికిఁ గల్గి- । నంతలో నేమియ్యనట్టివాని
యిచ్చిన దీవెన లియ్యక యత్యాశ- । తో బోవు యాచకుండైనవాని
తే. గట్టిముచ్చెలతోఁ బడగొట్టి విఱుగ- । గట్టి పంపించవలయునుఁ గాలుపురికి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 39
సీ. నత్తు లేకుండిన ముత్తైదు ముక్కందు । మూలలందును ఋతుస్త్రీలయందు
మధ్యపక్వస్థలమందుఁ గిన్నెరమీటు । నతనిచేఁ గుమ్మరి యావమందుఁ
కాటుకపొగయందుఁ గాళ్ళచప్పుడు లందు । దొమ్మరి వాయించు డోలునందు
దీపము లేనట్టి దివ్వెకంబమునందు । మార్జాలముఖమందు మాంసమందు
తే. ముదముతో సంతతము నీదు వదినెగారు । విడిది చేసియు వీరిని విడువకుండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 40
సీ. పంచాంగములు మోసి బడవాతనముఁ జేసి । పల్లెకూటము చెప్పి పసులఁ గాచి
హీనవృత్తిని బిచ్చమెత్తి గోడలు దాఁటి । ముష్టికూళ్ళకుఁ బోయి మొత్తెలఁ బడి
విస్తళ్ళు గుట్టి కోవెలనంబి వాకిటఁ । గసవూడ్చి లంజెల కాళ్ళు పిసికి
కన్నతొత్తులఁ దమ్మ కళ్ళెత్తి గతి చెడి । యాలుబిడ్డలఁ బరు లంటఁజేయు-
తే. నట్టి దేబెకు సిరి గల్గెనేని వాఁడు । కవివరుల దూఱు బంధువర్గముల గేరు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 41
సీ. పతికి మోహములేని సతి జవ్వనంబేల । పరిమళింపని సుమప్రచయమేల
పండితకవివర్యులుండని సభ యేల । శశి లేని నక్షత్రసమితి యేల
పుత్రసంపద లేని పురుషుని కలిమేల । కలహంసములు లేని కొలనదేల
శుకపికరవ మొకించుక లేని వనమేల । రాజు పాలింపని రాజ్యమేల
తే. రవివికాసంబు లేనట్టి దివసమేల । ధైర్యమొదవని వస్తాదుతనమదేల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 42
సీ. పరకాంతపయి నాసపడెడి మానవులకు । నగుబాటు మనమున తగని దిగులు
నగుడు విరుద్ధంబు నాచారహీనత । చేసొమ్ముపోవుట సిగ్గుచెడుట
యపకీర్తి బంధుజనాళి దూషించుట । నీతియుఁ దొలగుట నిద్రచెడుట
పరలోకహాని లంపటనొంది మూల్గుట । పరువుదప్పుట దేహబలము చెడుట
తన యాలి చేతిపోటునఁ గృశించుట దాని । పరుడు గన్గొనిన జీవంబు విడుట
తే. ముజ్జగము లేలు నా విరాణ్మూర్తికయినఁ । గాని దుర్వృత్తి దగదెంతవానికైన
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 43
సీ. పరదళంబులఁ గాంచి భయముచే నురికిన । రాజుగాఁడతడు గోరాజు గాని
ధర్మంబులకు విఘాతముసేయ మంత్రిశే- । ఖరుఁడు గాఁడతఁడు సంకరుఁడు గాని
విద్యాప్రసంగము ల్విన రసజ్ఞత లేని । ప్రాజ్ఞుల సభగాదు రచ్చ గాని
పతితోడ కలహించి పడుకొని యేడ్చెడి । దాలుగా దది యెఱ్ఱతేలు గాని
తే. శాస్త్రముల మించినట్టి యాచారమైన । నిష్ఠగాదతనికి పెనుచేష్టగాని
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 44
సీ. పానంబు జూదంబు పరసతిపై బాళి । ధనకాంక్ష మోహంబు తగని యాశ
యనుదినంబును వేఁట యధికనిద్దుర గొంట । పేదఱికంబును బిఱికితనము
నతిలోభమును మందగతి హెచ్చుకోపము । నమితవాచాలత యనృతములును
ఖండితంబాడుట గర్వంబు సంధ్యల । వేళలఁ బయనంబు విప్రనింద
తే. యాప్తజనముల దూఱుట నసురుతిండి । మానవేంద్రుల పదవికి హానులివియ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 45
సీ. పాలనలేని భూపతియైన నతని ద- । గ్గెరనుండు మంత్రి ధగ్డీయునైన
చెవిటి రాయసమైన సేవకుఁడయినను । వారసుగాఁడు దివాను నయిన
వరుస బక్షీ చిత్తవైకల్యుండయినను । గడుదీర నత్తి వకాలతైన
కోశపాలకునకు గుందేటి తెవులైన । నుగ్రాణగాని కత్యుగ్రమైన
తే. దాతలకు మోస మచటి విద్వాంసులకును । బ్రాణసంకట మా భూమిఁ బ్రజకుఁ గీడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 46
సీ. పీనుగందపుమోము పిల్లిమీసంబులు । కట్టెశరీరంబు కాకినలుపు
ఆర్చుకన్నులు వెన్నునంటిన యుదరంబు । జొళ్ళుకారెడి నోరు ఒళ్ళుకంపు
చేచెయ్యి దిగరాచి చెక్కిళ్ళు రుద్దుట । దవడలు సొట్టపాదములు మిట్ట
యొకరిని జూచి మేలోర్చక యేడ్చుట । దౌర్భాగ్యగుణములు తగని యాశ
తే. యిట్టి యవలక్షణపు మంత్రి నేర్పరింప । దొరకు నపకీర్తి దెచ్చు నా దుర్జనుండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 47
సీ. పూపొదలో దాఁగి పులి యున్నరీతిని । మొగిలిరేకున ముండ్లు మొలచినట్లు
నందనవనములో నాగుఁబామున్నట్లు । చందురునకు నల్పు చెందినట్లు
సొగసైన లేమకు సెగరోగమున్నట్లు । మృగనాభిలోఁ బిప్పి తగిలినట్లు
జలధిలోన విషంబు సంభవంబైనట్లు । కమలాప్తునకు శని గలిగినట్లు
పద్మరాగమునకుఁ బటలమేర్పడినట్లు । బుగ్గవాకిటి చుట్టు పుట్టినట్లు
తే. ధర్మవిధులైన రాజసంస్థానములను । జేరు నొక్కొక్క చీవాట్లమారిశుంఠ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 48
సీ. పయిమాట లొకలక్ష పలికిననే సరా య । హంకారవర్తన నడఁపవలయు
నడఁపజాలక కానలందుఁబోయిన సరా । యెఱుక దెల్పెడి మూర్తి దొరకవలయు
దొరికినాఁడని వేడ్క నరసిననే సరా । గురుపదంబుల భక్తి కుదరవలయు
కుదిరెనంచని యూరకుండిననే సరా । పాయ కాత్మను బాటి సేయవలయు
తే. చేసినను కాదు పాచిని ద్రోసి శుద్ధ- । గంగ యెత్తినయటు ముక్తి గాంచవలయు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 49
సీ. మంగలకత్తిపై నంగవేసిన యట్లు । క్రోడెత్రాచును ముద్దులాడినట్లు
కొఱవితో నడినెత్తి గోఁకినట్లీనిన । పులితోడ సాముకుఁ బూనినట్లు
పెదసింగమును ఱాల నదలించికొనినట్లు । మినుకువజ్రపురవ మ్రింగినట్లు
కొర్తిమీదను గొంతు కూర్చుండుకొనినట్లు । నూతిపైఁ బసిబిడ్డ నునిచినట్లు
తే. క్ష్మాతలేంద్రుని సేవ కష్టంబు వార- । లిచ్చిరని గర్వమున నిక్కి మెచ్చరాదు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 50
సీ. మకరందపానంబు మధుకరాళికిఁ గాక । జోఱీగఁ చవిగని జుఱ్ఱగలదె
హరిపదాబ్జధ్యాన మమనస్కులకుఁ గాక । చెనఁటి సద్భక్తితోఁ జేయగలడె
కవితారసజ్ఞత సువివేకులకుఁ గాక । యవివేకి చెవియొగ్గి యాఁనగలడె
పద్మినీరతి వేడ్క పాంచాలునకుఁ గాక । దేబైన షండుఁడు తెలియఁగలఁడె
తే. రాజసభలఁ బరోపకారములు తెలుప । శ్రేష్ఠులే కాక దుష్టులు చెప్పఁగలరె
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 51
సీ. మద్యపాయీలతో మచ్చిక కారాదు । బడవాల గొప్పగాఁ బట్టరాదు
శాత్రవునింట భోజనము చేయఁగరాదు । సన్యాసులను గేలి సలుపరాదు
దేవభూసురవృత్తి తెరువు పోవఁగరాదు । పరునాలిపై నాస పడగఁరాదు
కంకోష్ఠునకు నధికార మియ్యగరాదు । చెలగి లోభినిఁ జేర బిలువరాదు
తే. లంచగాండ్లను దగవుల నుంచరాదు । మాతృపితరుల యెడ భక్తి మఱువరాదు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 52
సీ. మన్ననలేని భూమండలేంద్రుని కొల్వు । లాలింపనేరని లంజ పొందు
వచ్చిపోవనియట్టివాని చుట్టఱికంబు । బుద్ధితక్కువవాని యొద్ద ఋణము
సరిగానివానితో సరసోక్తులాడుట । బలవంతు నింటను బడుచుఁ గొనుట
సామాన్యజాతితో జగడంబు పూనుట । మూర్ఖుని మైత్రికి మోహపడుట
తే. అధమమిది భువి నరులకు నజునకైన । మఱచి యప్పని చేసిన మానహాని
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 53
సీ. మన్నించు నరపతి మమత తప్పిన వెన్క । నుత్తముం డాభూమి నుండరాదు
పైవిటుం డొక్కఁ డేర్పడినట్టి వేశ్యపై । నెంతవాఁడైన నాసింపరాదు
అన్నదమ్ములతో గొట్లాడి మానసము ని- । ర్జింపక తా తామసింపరాదు
పగతుఁడు నెనరుగా భాషించినను వాని । నెయ్యంబుగొని చనువియ్యరాదు
తే. చెలులతో రాజకార్యముల్ చెప్పరాదు । పలువ మంత్రైన దొరలకుఁ బరువులేదు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 54
సీ. రణభేరి తగవైన రాజు శ్వేతచ్ఛత్ర । మేనుఁగు నివి నాలు గేకరాశి
మారుండు కీరంబు మందసమీరుండు । రాకాసుధాకరుం డేకరాశి
వేదము ల్గోవులు విప్రోత్తములు దర్భ । లేర్పరింపఁగ నాలు గేకరాశి
మూఢాత్ముఁ డత్యంతమూర్ఖుఁడు గాడిద । కాకి వీరలు నాలు గేకరాశి
తే. ద్విపదకావ్యంబు ముదికాంత దిడ్డిగంత । యియ్యనేరని రండ నాల్గేక రాశి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 55
సీ. రతికి దార్కొని సిగ్గు రణమున భీతి భో- । జనకాలమందున సంశయంబు
యిచ్చెడిదేఁ జింత నిచ్చినయెడ లేమి । వచ్చినవానిపై హుంకరింపు
తగవున మొగమోటదాన మిచ్చకులకుఁ । దపమొనర్చెడివేళఁ దామసంబు
గూర్మి చేసినచోటఁ గూహకం బద్భుత- । ద్రోహవర్తనులపై యీహదృష్టి
తే. అవని సత్కీర్తికోసమై యాశనొందు । రాజవరులకు నివియఁ గారాని పనులు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 56
సీ. రాజులమంచు బొజ్జలు పెంచగా రాదు । అని మొనలో నఱుకాడవలయు
మంత్రులమని బొంకుమాటలాడిన గాదు । యిప్పింప నేర్చి తామియ్యవలయు
కవులమంచని వింతగా నల్లినను గాదు । చిత్రప్రబంధముల్ సేయవలయు
తపసులమని నిక్కి తలలు పెంచినఁ గాదు । నిర్వికల్పసమాధి నెఱుగవలయు
తే. యిచ్చినను నేమి వినయోక్తు లెఱుఁగవలయు । గడుసుకూఁతల సత్కీర్తి కలుగబోదు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 57
సీ. రామాండకథలెల్ల మేమెఱుంగనియవె । కాటమరాజుకుఁ గర్ణుడోడె
భోగతకథలంత పోల నెఱుంగమే । వేయి గణేశుఁ డర్జుని నిరఁగబొడిచె
భారతకథలలో బాలరాజొక్కఁడు । కుంభకర్ణుని బట్టి కూలదన్నె
కందపురాణాలకథ పిల్లకాటేరి । వీరభద్రుని నలయించి చంపె
తే. ననుచు మూర్ఖులు పలుకుదు రవనియందుఁ । గవివరులు బోయిన కానికాలమందు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 58
సీ. లత్తుకరంగు చల్లడము మిటారంపు । చౌకట్లు తగటుఁ మిర్జాకుళాయి
మగవాల పంచిక మొగమందు జవ్వాది । తిలకము జాతికెంపుల బులాకి
పులిగోరు తాళి పచ్చలబాజుబందు ని- । ద్దా మేల్కడాని జల్తారుపాగ
కుడిపదంబున కుజాగుల్కి ఘంటలు ఘల్ల- । ని మ్రోయుచుండు మానికపుటందె
తే. నీటుగాఁ బిన్నవై పల్లెకూటమునకు । నరుగుచున్నట్లె ధేనుకాసురుని బట్టి
కొట్టి ధరఁ గూలద్రోయవా గుండెలవియ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 59
సీ. వంకరపాగాలు వంపుముచ్చెల జోళ్ళు । చెవిసందుకలములు చేరుమాళ్ళు
మీఁగాళ్ళపైఁ బింజె బాగైన దోవతుల్ । జిగితరంబైన పార్శీమొహర్లు
చేఁపలవలె బుస్తిమీసముల్ కంఠదా। వలములు కడుపెద్ద వస్త్రములును
సొగసుగా దొరయొద్దఁ దగినట్లు కూర్చుండి । రచ్చగాండ్లకు శిఫారసులు చేసి
తే. కవిభటుల కార్యములకు విఘ్నములు చేయు । రాయసాల్ పిండములు తిను వాయసాలు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 60
సీ. వలపు రూపెఱుగదు వసుధ మర్త్యులకు సూ- । కరమైన మనిసిగాఁ గానుపించు
నాకలిలో నాల్క యరుచి యెఱుంగదు । యంబలైనను సుధయనుచుఁ గ్రోలు
గోపం బెదుటి గొప్పకొద్ది యెఱుంగదు । ప్రాణబంధువునైనఁ బగతుఁ జేయు
నిదుర సుఖంబెఱుంగదు వచ్చినప్పుడు । కసవైన విరిశయ్యగా గానుపించు
గామంబు నిర్ణయకాలం బెఱుంగదు । హెచ్చు చెందినవేళ నెనయగోఁరు
తే. హరునకైనను నివి గెల్వ నలవికాదు । ఇతరులగు మానవులనంగ నెంతవారు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 61
సీ. వాగ్భూషణంబు నీ వర్ణన సేయుట । కర్ణభూషణము నీ కథలు వినుట
హస్తభూషణము నీ కర్చన సేయుట । నేత్రభూషణము నీ నీటు గనుట
హృదయభూషణము నిన్మదిఁ బాయకుండుట । మూర్ధభూషణము నిన్ మ్రొక్కుటరయ
అంఘ్రిభూషణము నీ యానందనిలయప్ర । దక్షిణం బేగుట ధర్మచరిత!
తే. సతముగల భూషణము లెన్నిజన్మములకు । యెట్టివైనను వీని కెచ్చేమిగలదు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 62
సీ. వార్ధక్యమున మంచివయసు పెండ్లామైన । దారిద్ర్యమునఁ బెక్కుతనయులైన
ఆత్రుఁడౌ భూపతి కతిభాషి మంత్రైనఁ । బొరుగున నత్తిల్లు పొసగుటైన
సంగీతపరునకు జడదారి తోడైన । నెనుముతో నట్టేట యీదటైన
బెను వానకాలమందున పైనమైనను । జలికాలమున దీక్ష సలుపుటైన
తే. మరణమిక వేరు లేదు భూమండలమున । లెక్క సేయంగనగునె యీ దుఃఖమహిమ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 63
సీ. వితరణశౌర్యప్రతిష్ఠునకే కాక । మీసము పిసినారికోసకేల
సిరిగల ఘనసువాసిని కొప్పునకుఁ గాక । బొండుమల్లెలు బోడిముండకేల
ప్రజ సుఖింపగజేయు పంటచెర్వుకు గాక । గండిగుంటకు ఱాతికట్ట యేల
జాతైన బారాహజారితేజికిఁ గాక । కఱకుల కళ్ళెంబు గాడ్దెకేల
తే. నతులితంబైన యల పతివ్రతకుఁ గాక । శుద్ధవేశ్యకు మంగళసూత్రమేల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 64
సీ. విద్యాధికుల రాజు వివరించి నిలిపెనా । యిందఱేమిటికంచుఁ గుందుచుండు
మోమీను కుగ్రాణమును జెప్ప నొడ్లగిం- । జలకు బరాతముల్ సరవి వ్రాయు
తిండికిఁ జేటుగాఁ బండితులేల తె- । ప్పున సెలవిమ్మని పోరుచుండు
బారిశాల్వలు దెచ్చి బహుమతినిమ్మన్నఁ । తలపక సీమవస్త్రముల నిచ్చు
తే. నిట్టి యపకీర్తి మంత్రిని బెట్టఁదగదు । మంచిమాటల జరగఁ బోయించవలయు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 65
సీ. [1]వండలేనమ్మకు వక్కణంబులు గొప్ప । యారిపొయ్యెడి దివ్వె కధికదీప్తి
కట్టనిల్వని చెర్వు గడియలోపల నిండు । బ్రతుకనేరని బిడ్డ బారెడుండు
వృద్ధినొందని చెట్టు వెఱ్ఱితీగిడు జాడ్య - । మెచ్చు ముందటికన్న నిచ్చు తళుకు
మన్నించుటకు దొరల్ గని చనవిచ్చుట । పొయిసాలకే పాలు పొంగుటెల్ల
తే. పెరుగుట విరుగుటకనియు నెఱుగలేక । యదరిపడుచుండు నొక్కొక్క యల్పజనుడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 66
సీ. హేమాచలము శృంగమెక్కి ఱెక్కార్చుచుఁ । గాకి యుండిననే పికంబు గాదు
గంగాది నదులలోఁ గలయ ముంచంగనే । చీపురుపుల్లలు వేప గాదు
తెగఁ దిని తలపిక్క లెగసి బలసిన గాని । దున్నపో తేనుగుగున్న గాదు
పొదుగు లావై యెంత పొడుగుగాఁ బెరిగినఁ । గుక్కపో తెన్నఁడు గోవు గాదు
తే. ఉన్నతస్థానమందు గూర్చుండగానె । భ్రష్టు భ్రష్టగు గాక శిష్టుండు గాడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 67
సీ. పాలన లేని భూపతిని గొల్చుట రోత । యౌదార్యహీనుని నడుగ రోత
కులహీనజనులతోఁ గలహింపగను రోత । గుణహీనజనులతో గూడ రోత
పాషండజనులపై భ్రాంతినొందుట రోత । మధ్యపాయీలతో మైత్రి రోత
తుచ్ఛపు జనులకు నిచ్చనొందుట రోత । చెలఁగి సద్గురు నిందసేయ రోత
తే. వేదబాహ్యుల విద్యలు వినగ రోత । క్రూరుఁడైయున్న హరిభక్తుఁ గూడ రోత
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 68
సీ. పసచెడి యత్తింటఁ బడి యుండుటది రోత । పరువు దప్పినయెడ బ్రతుకు రోత
ఋణపడి సౌఖ్యంబు లనుభవించుట రోత । పరుల కల్మికి దుఃఖపడుట రోత
తన కులాచారంబుఁ దప్పి నడచుట రోత । ధరణీశునకు పిర్కితనము రోత
పిలువని పెత్తనంబులకుఁ బోవుట రోత । యల్పుతో సరసంబులాడ రోత
తే. పరుల సంపద కనుగొని బ్రమయ రోత । బలము లేనట్టి రాజుల బ్రతుకు రోత
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 69
సీ. నందిగణం బెక్కి నడువీథినే వచ్చు । దైవమో గంగ మోదమ్ము రాజో
ఇసకాప్పసీనఁడో యీరుఁడో యీసుఁడో । యీసుడైతే యెనకఁ దోఁకలేదె
ఆళ్ళరో గణపతో అమ్మ చీతమ్మరో । చీతామ్మరైయుంటె సింగమేది
మంచిది చూతాము మారమ్మ కాబోలు । మారెమ్మయైతేను మాలయేది
తే. ప్రాకృతజనంబు లీరీతిఁ బలుకుచుంద్రు । తెలివి యించుక లేకను దెలిసికొనక
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 70
సీ. వేదశాస్త్రములు విన సొంపు లేదాయె । సంగీతవిద్య బల్ చౌకనాయె
కవితారసజ్ఞత కలలోను లేదాయె । బారమార్థికబుద్ధి భస్మమాయె
భూతలేంద్రులకు దుర్బుద్ధులు మెండాయె । నీచమహత్త్వంబు నెగడిపోయె
వర్ణాశ్రమాచారవర్ణన లేదాయె । హీనకులంబులు హెచ్చులాయె
తే. వావివరుసలు లేవాయె వసుధలోన । నీదు కరుణయు రాదాయె నీరజాక్ష
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 71
సీ. మౌనంబు దాల్చుట మనసిచ్చగింపమి । గదిసివేయుట లోభకారణంబు
దర్శనంబియ్యమి తప్పుసైపకయున్కి । పెడమోముపెట్టుట ప్రియములేమి
గర్వంబు దెల్పుట కార్యాంతరాసక్తి । సమయంబుగాదంట జరుపునేర్పు
నరయుదమన్న రంధ్రాన్వేషణాసక్తి । యతివినయంబు ధౌర్త్యంబు తెరువు
తే. లిట్టి ప్రభు దుర్ణయపుఁ జేష్ట లెఱుగలేక । వెంబడించెడివాడెపో వెఱ్ఱివాడు
వాని కొడబడఁ డింగితజ్ఞానశాలి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 72
సీ. తన తల్లి చోటనే తప్ప నటించిన । దురితాత్మునకుఁ గురుద్రోహమెంత
కొంకింతయును లేక గురున కెగ్గొనరించు । కఠినాత్మునకుఁ గృతఘ్నత్వమెంత
కృతమెఱుంగని మహాకిల్బిషాయత్తచి- । త్తునకు మిత్రద్రోహ మనఁగనెంత
పరమమిత్రుల బాధపఱుచు దుర్ణయునకుఁ । బ్రజలనందఱ గష్టపఱచుటెంత
తే. యనుచుఁ దనదు చరిత్రంబు లవనిజనులు । నిందసేయంగ బ్రతుకు దుర్నీతిపరుని
వైభవంబౌర యని మెచ్చువాఁడెవండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 73
సీ. జలధివేష్టిత మహీచక్రమేలెడు రాజు । వెంట జేనెడు భూమి గొంచుబోడు
కొండంత ధనరాశి గూర్చు సంపన్నుండు । వెంట దానొకటైన గొంచుబోడు
అతిధాన్యరాసుల నార్జించునాతండు । వెంట సోలెడు కొల్చు కొంచుబోడు
బహుమాల్యవస్త్ర సంపాదకుండగువాఁడు । వెంట వ్రేలెడు గుడ్డ గొంచుబోడు
తే. నిన్నియు నెఱింగి దుర్ణయుఁ డెందుకొఱకు । త్యాగభోగంబు లుడిగి లుబ్ధత వహించు
వాని జన్మంబు జన్మమే వసుధలోన
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 74
సీ. అబ్బినవాని యిల్లాలిఁ గట్టఁగ జూచు । దానియ్యవలసిన దలవ డీగ
నలుసైనవాని యిల్లాక్రమింపఁగ జూచు । దనకుఁ గీడయినఁ బాదములు పట్టు
నణువుగాఁ జూచుఁ గొండంతైనఁ దన తప్పు । గోరంత యొరు తప్పు కొండసేయు
బంధులకిడరంచుఁ బరుల దూషించును । దన యిల్లు చొచ్చినఁ దడకవెట్టు
తే. దుర్ణయుల దుర్గుణంబులు ద్రోయరాదు । దానికి ఫలంబు యమసన్నిధానమునను
దేటపడు గాక యొరులకు దెలుప వశమె
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 75
సీ. కందిరీగల పట్టు కడఁగి రేపఁగవచ్చు । మానిపింపఁగరాదు దాని పోటు
చెట్లలో బెబ్బులిఁ జెనకి రావచ్చును । దప్పించుకొనరాదు దాని కాటు
పఱచునశ్వము తోఁకబట్టి యీడ్వఁగవచ్చు । దప్పించుకోరాదు దాని తన్ను
కాఁకచే బొరుగిల్లు గాల్చిరావచ్చును । దన యిల్లు కాపాడఁ దరము గాదు
తే. దుర్ణయులు మీదెఱుంగల దుండగమున । గార్యతతులెల్లఁ జేసి తత్కార్యఫలము
లనుభవింపుదు రాయాయి యవసరముల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 76
సీ. కన్నంబు ద్రవ్వి తస్కరు డింటివానికి । వాడలేదని ముంత వైచి చనునె
తెరవాటుకాడు చింతించునే కట్టిన । బట్ట నూడ్చిన మానభంగమనుచు
వలబడ్డ మెకము చూల్ వహియించెనంచును । విడువంగఁ జూచునే వేఁటకాఁడు
జారుండు పరకాంత శయ్యపై దారిచి । వావి గాదని పల్కి వదలి చనునె
తే. యాత్మజను గుత్తరూకల కమ్మునాతఁ । డాదరమొసంగఁ జూచునె యల్లునకును
నెఱుగరింతియె గాక పరేంగితంబు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 77
సీ. గోముఖవ్యాఘ్రంబు కూరలో నిడు నాభి । కప్పకూఁతలు గూయు కాలభుజగ
మెరచిలోపల గాల మేటిలోపలి యూబి । పైఁ బూరి గ్రమ్మిన పాడునుయ్యి
పైఁబండ్లుగలిగి లోపల బుచ్చు తరుశాఖ । గొంగళిమూల దా గొలువురాయి
చొర నేమరించి ముంచుకొను ప్రవాహంబు । కునుకువట్టినఁ జుట్టుకొను దావాగ్ని
తే. దుర్జనుఁడు వాని నమ్మిన దొడరకున్నె । హాని యెంతటివానికినైన గాని
తలదడవి బాసజేసిన తగదు నమ్మ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 78
సీ. తన తల్లి శిశువుల తల ద్రుంచివైచినఁ । జెడుముండ యనుచు వచింపరాదె
తన తండ్రి యొరుల విత్త మపహరించిన । నన్యాయవర్తనుం డనఁగరాదె
తన దేశికుఁడు పరదారసంగ మొనర్పఁ । బాపకర్ముండని పలుకరాదె
తన రాజు ప్రజలపట్ల నదప జూచినఁ । గ్రూరాత్ముఁడనుచు వాక్రువ్వరాదె
తే. యిట్టి పలుకులు తప్పుగా నెన్నునట్టి । కుటిలచిత్తుల గర్వంబు కొంచెపఱుప
మీకు గాకన్యులకు శక్యమే తలంప
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 79
సీ. ఆశకు ముదిమియు నర్థికి సౌఖ్యంబు । ధనపరాయణునకు ధర్మచింత
కఠినమానసునకుఁ గరుణాపరత్వము । వెఱ్ఱిమానిసికి వివేకగరిమ
యల్పవిదునకు నహంకారదూరత । జారకామినికి లజ్జాభరంబు
బహుజనద్వేషికిఁ బరమాయురభివృద్ధి । గ్రామపాచకునకుఁ గౌరవంబు
తే. తామసగుణాఢ్యునకు సత్త్వగుణయుక్తి । పాపభీరుత సంతానబాహ్యునకును
గలదనెడు వార్త గలదె లోకములయందు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 80
సీ. శక్తి చాలనివాఁడు సాధుత్వము వహించు । విత్తహీనుఁడు ధర్మవృత్తిఁ దలచు
వ్యాధిపీడితుఁడు దైవతభక్తి దొరలాడు । ముండ పాతివ్రత్యమునకు జొచ్చు
నాపద ప్రాప్తింప నన్యార్తికి గృశించు । భారంబు పైఁబడ బరువెఱుంగు
రమణి లేకున్న విరక్తి మంచిదియనుఁ । బనిపోవ మౌనివర్తనము దాల్చు
తే. నీ యభావవిరక్తుల కేమి ఫలము । తినక చవిచూడకయె లోఁతు తెలియబడునె
యెంతవానికినైన మహీస్థలమున
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 81
సీ. తల్లిని సేవించ దైవతార్చన యేల । తండ్రి గల్గిన పెన్నిధానమేల
దీనరక్షణమున్న దీర్థాటనంబేల । విద్యాధికతయున్న వేషమేల
పరమమిత్రుండున్న బంధువర్గంబేల । పతిభక్తి గల్గిన వ్రతములేల
రసికత్వమున్న సురత్నభూషణమేల । ఘనవాహనంబున్నఁ గవచమేల
తే. యిష్టసంసిద్ధిగన దంతి నెక్కనేల । కవిత గల్గిన రాజ్యాధికారమేల
తగు వినయమున్న వశ్యౌషంబులేల
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 82
సీ. అర్థాతురునకు గృత్యాకృత్యములు లేవు । కవిజనంబుల కెఱుంగనివి లేవు
కుక్షింభరుఁడు కాని కూటికి రోయఁడు । కామాతురుం డర్థకాంక్ష వీడఁడు
వెలిచవుల్గొను కాంత వెఱవదు నిందకు । నీతకు మిక్కిలిలోతు లేదు
పాపశీలికి దయాపరత యెందును లేదు । వెఱ్ఱివానికి సాధువృత్తి లేదు
తే. మద్యపానుల కనరాని మాటలేదు । గ్రామ్యునకు గల్గదెందు నాగరికముద్ర
తప్పెఱుంగక పోవఁ డుత్తమకులజుఁడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 83
సీ. మరణంబు మేలవమాన మొందుటకంటెఁ । గొంచమైనను బంచి కొడుచుటొప్పు
తన విత్తహానియౌనని మది దలపక । హితవున్నచోట నప్పియ్యదగదు
విత్తంబు చాలని విభవంబు కొఱగాదు । కుదువ బెట్టగరాదు కుందనంబు
యాలస్యమొనరింప నమృతంబు విషమగు । డగవు దప్పిన మాట దలఁపరాదు
తే. వదలవలయును నుపద్రవంపు వృత్తి । విడువవలయును భయద పృథ్వీతలేంద్రు
త్రోయవలయును కపటవృత్తులను భువిని
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 84
సీ. పాపాత్మునకు బారుపత్య మియ్యగరాదు । చాలని పనికిఁ గాల్సాచరాదు
పలుగాకివానితో భాషింపగా రాదు । చెడ్డవానికి మేలు సేయరాదు
యాదాయమెఱుఁగక యప్పు తీయగరాదు । పలువురితో ద్వేషపడగరాదు
తప్పు సేయనివాని దండింపబోరాదు । చేసిన కృత్యంబు చెప్పరాదు
తే. పరుల ధనసంపదల కసూయ పడగరాదు । తనదు లేమికి ఖేదమొందంగరాదు
సాధువర్తనలివి గాదు చర్చసేయ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 85
సీ. ఎరువు నిత్యంబౌనె యిల్లౌనె పందిలి । యిల నెండమావులు జలములౌనె
వరవు డిల్లాలౌనె పాపు బంటౌనె । గులటతనూజుండు గొమరుఁడౌనె
మెఱపు దీపంబౌనె మేఘంబు గొడుగౌనె । స్వాంగవాద్యంబులు తూర్యంబులౌనె
కంతి తలగడౌనె కల యథార్థంబౌనె । పెనుదిబ్బ ముక్కాలిపీఁటయౌనె
తే. గాని వస్తువుఁ బెట్టుకోఁ గాంక్షచేత । బెనఁగుమాత్రంబె కాని లభింపదేమి
దాని కొడఁబడఁ డింగితజ్ఞానశాలి
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 86
సీ. పొరుగూరి కేగినఁ బోవునే దుర్దశ । గాదె పెండిలి సన్నికల్లు దాఁచ
డొంకల డాఁగ బిడుగుపాటు దప్పునె । కాలడ్డ నిలుచునే గాంగఝురము
కుమతిచేఁ జెడునె యెక్కుడు మంత్రి యత్నంబు । లింకిపోవునె యనావృష్టి జలధి
ధవుడు పిన్నైన వైధవ్యంబు దప్పునే । మనదె దీర్ఘాయువు మందు లేక
తే. యర్కుఁ డుదయింపఁ జెడునె గుహాతిమిరము । తాళ మెత్తుకపోవ మందసములోని
విత్త మలవడకుండునే వెచ్చమునకు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 87
సీ. ఆరగించంగ యోగ్యముగాక యుండునే । పైతోలు బిరుసైన బనసఫలము
మాధుర్య మెడలునే మామిడిపండుకుఁ । దొడిమపట్టున జీడి తొరలియున్న
గేదంగి నెఱిమౌళిఁ గీలింపకుందురే । యగ్రభాగమున ముళ్ళలమికొన్న
నఖిలాంగసీమ యొయ్యారంబు గల్గిన । యతివకు వాల్‍కన్నులైననేమి
తే. గుణము బహుళంబు దోషంబు గొంచమైనఁ । గొదవఁ జెందక యుండు నెక్కుడు గుణంబు
తాఱుమాఱైన నిదియె పద్ధతి తలంప
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 88
సీ. గోవధ గావించి గోరోజనమ్ము రో- । గార్తుల కొసఁగఁ బుణ్యాత్ముఁడగునె
ఫలశాఖిఁ బడ మొత్తి ఫలము లేఱించి భూ- । సురుల కర్పించిన సుకృతియగునె
నిండుతటాకంబు ఖండించి చేఁపల । మత్స్యభుక్కులఁ దన్ప మాన్యుడగునె
గుడి కొట్టి యిటికలు గూరిచి తులసితి- । న్నెలు రచించిన ధర్మనిరతుఁడగునె
తే. ప్రబలపాతకపూర్ణుఁ డల్పంపు సుకృత- । మునను శుద్ధుండు గాకుండుననుట నిక్క-
మాడు గాకేమి యిచ్చకం బనృతవాది
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 89
సీ. మందుమాకిడి గండమాల మాన్పఁగలేఁడు । చక్కఁజేయగలండె నక్కనోరు
వ్రేలివంకర మీఁద వీద నొత్తఁగలేఁడు । కుదురుసేయగలండె గూనివీఁపు
త్రోయఁజాలఁడు కుక్కతోక వంకరైన । నేటివంకలు దీర్ప నెట్టులోపు
తనవారి యొచ్చెంబు తాను దీర్పఁగఁజాలఁ । డొరుల యొచ్చెము దీర్ప నోపునెట్లు
తే. దైవకృతమైన వంకర దలఁగద్రోయ । వశము గాకుండు గద యెంతవానికైన
బొరలు దాని నెఱుంగడు బుద్ధి జడుఁడు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 90
సీ. ఋణశేషమున్నను రిపుశేషమున్నను । వహ్నిశేషంబున్న వచ్చుఁ గీడు
భుక్తి వధూజనరక్తి నిద్రాసక్తి । యగ్గలంబైనఁ గీ డావహిల్లు
గుత్సితాత్మునితోడఁ గోవధజనముతో । గొండికవానితో గోష్ఠి తగదు
అర్భక పశు మందిరాంగరక్షల యందు । నేమఱుపాటొంద నెగ్గుఁ జెందు
తే. నిట్టి నయమార్గ మెఱుఁగక యిచ్చవచ్చి- । నట్లు చరియించువారికి హాని వచ్చు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 91
సీ. నంబి కవిత్వంబు తంబళ జోస్యంబు । వలనొప్ప కోమటి వైష్ణవంబు
వరుసనె యుప్పరివాని సన్యాసంబు । తరువాత శూద్ర సంతర్పణంబు
రజకుని గానంబు రండా ప్రభుత్వంబు । వెలయఁగా వెలమల వితరణంబు
సాని పండితశాస్త్రవాదము వేశ్య- । తనయుఁ డబ్బకుఁ బెట్టు తద్దినంబు
తే. నుభయభ్రష్టత్వములు గాన నుర్విలోన । రాజసభలందు నెన్నగా రాదు గదర
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 92
సీ. భట్టరాచార్యుల బట్టలు కాగానె । మడి గట్టుకొను పట్టుమడతలౌనె
అల రాచకూతురు నధరంబు కాగానె । తేనెఁ జిల్కునె యనుపానమునకు
అల్ల యేలేశ్వరోపాధ్యాయు బుఱ్ఱయు । రాచూరి పెద్దఫిరంగియౌనె
అల తాళ్ళపాక చిన్నన్న రోమములైన । దంబుఱ దండెకు దంతులౌనె
తే. హుంకరించిన నెటువంటి మంకునైనఁ । దిట్టవలయును గవులకు దిట్టమదియె
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 93
సీ. వెల్లుల్లి వనములో వెలయంగ జోఱీఁగ । పికము పాడూరను బెస్త రాజు
సాలె జేండ్రులలోన సాతాని పండితుం । డంధులలోన నేకాక్షి శ్రేష్ఠుఁ
డతిలోభి రాజన కర్థంబు నడుగని- । వాఁడె పో పండితవర్యుఁ డరయఁ
గాఁపు మంత్రులలోనఁ గాటేరి దైవంబు । కొక్కెరాయలలోనఁ గొంగ ఘనము
తే. గుడిసెవేటుల నిల్లాలు గుత్తులంజె । గనుక నీ రీతిఁ బెక్కులు గలవు తలప
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 94
సీ. పెట్టి పోసిననాఁడె చుట్టాల రాకడ । కలిమివేళనె వారకాంత వలపు
సేవ చేసిననాఁడె క్షితినాథు మన్నన । వయసు గల్గిననాఁడె వనిత రక్తి
విభవంబు గలనాఁడె వెనువెంట దిరుగుట । పని యున్ననాఁడె మావారలనుట
పోడిమి గలనాడె పొరుగింటి పోరచి । మగుడింపఁగలనాఁడె తగవు సూటి
తే. యాత్మశక్తి తొలగిన యవసరమునఁ । దనకు నెవ్వరు గానిది తథ్యమరయ
బలిమిచే నవయవములు పనికిరావు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 95
సీ. చెఱువులో నీరు నిల్చిన బానయోగ్యమౌ- । నది యబ్ధి జేర బానార్హమగునె
యుదక మల్పంబైన నుచ్చులో బడు చేప । చెఱువు నిండినవేళ చిక్కదట్లు
చరణాయుధాండంబు చట్టెడౌనోర్చిన । నవయగ జేసిన నల్పభుక్తి
వహ్ని యల్పంబైన వలన నేనునగూడ । దరియు ధాడింప మేడంత గాల్చు
తే. నాక్రమింపగ దగినచో నరి వధింప । దగు ఫలాపేక్ష కొద్దియే రర్మమునకు
వసుధ తత్త్వంబు పరికింపవలయు జూడ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 96
సీ. చేరువ పగయును దూరపు మైత్రియు । గావించెనేనియుఁ గార్యహాని
స్వనృపుతో వైర మన్యనృపాలమైత్రి । యొనరించెనేనిఁ గీడొదవకున్నె
త్యాగంబునకు నాత్మభోగంబునకు గాని । విత్తార్జనంబుఁ గావింపనేల
బాసకు లోనైనఁ బ్రతిబాషలాడినఁ । బొలఁతితో భాషింపఁ బోవఁదగదు
తే. యిట్టి నయమార్గ మెఱుగక యిచ్చ వచ్చి- । నట్లు చరియించువారికి హాని జెందు
నాడికలు గల్గు నిది నిక్క మరసిచూడ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 97
సీ. సూర్యుఁడు దశశతాంశువులఁ బో దఱిమినఁ । గలుగవే గుహల చీకటులుఁ డాగ
ఝుంఝూనిలము దాడి సలుప దీపమునకుఁ । గలుగదే వసియింపఁ గలశమొకటి
వని సాళువంబు గువ్వను బాఱఁ దఱిమినఁ । దరుకోటరము లేదె దానిఁ బ్రోవ
గరుడుండు వెనుదాక గాకోదరము డాఁగ । గలుగదే వాల్మీకబిల మొకండు
తే. బలము గలవాడు దుర్బలు బాఱఁ దఱుమ । దైవమొక ప్రాపు గల్పింపఁ దలఁపకున్నె
పొరలునే ప్రొద్దహంకారమున నరుండు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 98
గోపాలకృష్ణరావుగారి అధిక్షేపశతకముల సంపుటిలో గల అధికపద్యములు:
సీ. తండ్రి మధ్వాచారి తనయు డారాధ్యుండు । తల్లి రామాన్జ మతస్థురాలు
తనది కూచిమతంబు తమ్ముఁడు బౌద్ధుండు । సర్వేశ్వరమతంబు సడ్డకునిది
ఆలు కోమటిజాతి దక్క జంగమురాలు । బావగారిది లింగబలిజకులము
ఆఁడుబిడ్డ సుకారి యల్లుఁడు పింజారి । మఱదలు కోడలు మారువాడి
తే. గలియుగమ్మున వర్ణసంకరము ప్రబలి । యుత్తమకులంబు లొకమూల నొత్తిగిల్లె
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 1
సీ. తల్లి ఱంకునఁ దండ్రి ధనము పోయినయట్లు । మూలనిక్షేపంబు మునిఁగినట్లు
కూఁతురి ముడుపెల్లఁ గొల్లవోయినయట్లు । కాణాచివల్లెలు కాలినట్లు
తన యాలి గడనెల్ల దండుగ కైనట్లు । దండ్రి తద్దినమేమొ తప్పినట్లు
చెల్లెపైఁ బడి దొంగ చెఱచిపోయినయట్లు । కొడుకు నప్పుడు తలగొట్టినట్లు
తే. దిగులుపడి చూచి మూర్ఛిల్లి తెప్పరిల్లి । కవుల కియ్యంగవద్దని కన్ను మీటు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 2
సీ. దూదేకుల హుస్సేను దొమ్మరి గోపాలు । పట్ర మంగఁడు గాండ్ల బాలిగాడు
బయశేని నాగఁడు పటసాలె నారాయఁ । డగముడి లచ్చిగాఁ డా ముకుందు
చాకలి మల్లఁడు సాతాని తిరుమల । గొల్ల కాటడు బెస్త గుర్విగాడు
కోమటి శంభుడు కుమ్మరి చెంగడు । మంగ లెల్లడు బోయ సింగడొకడు
తే. కన్నవారెల్లఁ బండితుల్ కవులుఁ గాగ । వేదశాస్త్రంబు లేడను విప్రులేడ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 3
సీ. బడవాకుఁ బ్రతి యెన్న బహుమతు లేనూరు । దళవాయి కొక్క యూర ధర్మచేట
పడుపుతొత్తుకు మేలుపౌజు కమ్మలు । తాటాకు దుద్దులు తల్లిచెవుల
దండెదాసర్లకుఁ దాజీతవాజము । కవివరులకుఁ గన్నగాని మన్ను
బైనీని సుద్దికి బారిశాలువజోడు । విద్వాంసులకు బేడ వెలితిగుడ్డ
తే. ఘనము నీచం బెఱుంగక కలియుగమున । నవని నడుతురు మూఢులైనట్టి దొరలు
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 4
సీ. వసుధాధిపతికి విశ్వాసగుణంబు జా- । రునకు సత్యంబు చోరునకు భయము
లంజెకు మోమోట పంజకు ధైర్య మెం- । గిలి కెగ్గు మద్యపాయులకు సిగ్గు
ద్రవ్యాధికులకును దానధర్మములపై । దృష్టియు జారిణిస్త్రీకి వావి
పలుగాకులకు మేలు పందగొడ్డుకుఁ బాలు । మానికిఁ గఱవు కోమటికి బరువు
తే. మేకమెడచన్నులకుఁ బాలు మేడి పూలు । లేవు త్రిభువనములను గాలించి చూడ
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 5
సీ. వ్యాసాదులగు మౌనివర్యులు తపసెల్లఁ । బోగొట్టుకొనుట సంభోగమునకె
జలజాతభవ శివాదులు గూడఁ భ్రమగొని । మురియుట యీ పాడు భోగమునకె
నేర్తుమంచని నెఱ్ఱనీల్గుచు విద్యలు । కోటి నేర్చుట పొట్టకూటి కొరకె
ఏకచక్రమ్ముగ నేలిన రాజైన । గడ కేడుజేనల కాటి కొరకె
తే. కీర్తి యపకీర్తి దక్కఁ దక్కినవి నిల్వఁ- । బోవు శాశ్వతమౌనట్లు పుడమిమీద
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 6
సీ. సుంకరులకు వర్ణసంకరులకుఁ దన । పొత్తొసంగెడి తొత్తుముండలకును
సారాయినీళ్ళకు జాతరగాండ్లకు । బంగుభాయీలకు బందెనకును
బడవాలకును లేని భడవాలకును ఱంకు- । రాట్నాలకును శుంఠరండలకును
కలిమిదండుగులకు గారడీవిద్యకుఁ । దోడఁబోతుల కాటదొమ్మరులకు
తే. లోభితనమున నేడ్చె నిద్రాభవాని । గడన వీండ్లకె కాక సత్కవులకౌనె
మదరిపువిఫాల మునిజనహృదయలోల । వేణుగోపాల భక్తసంత్రాణశీల! 7
సంపూర్ణము.
కవి పరిచయము
- శ్రీ వేదము వేంకటకృష్ణశర్మ
(శతకవాఙ్మయసర్వస్వము, 1954)
వేణుగోపాలశతకము - పోలిపెద్ది వేంకటరాయకవి
పీఠిక - శ్రీ కె. గోపాలకృష్ణరావు
(అధిక్షేప శతకములు - ఆంధ్రప్రదేశ్‌ సాహిత్య అకాడమి ప్రచురణ, 1982)
: శతకములు :
శ్రీ కాళహస్తీశ్వర శతకము | వేమన శతకము | సుమతీ శతకము | దాశరథీ శతకము | భాస్కర శతకము | భర్తృహరి శతకములు | నారాయణ శతకము | కృష్ణ శతకము | ఆంధ్ర నాయక శతకము | నరసింహ శతకము | రామలింగేశ శతకము | వృషాధిప శతకము | మారుతి శతకము | దేవకీనందన శతకము | గువ్వలచెన్న శతకము | కుమార శతకము | కుమారీ శతకము | వేంకటేశ శతకము | సూర్య శతకము | సర్వేశ్వర శతకము | శ్రీ (అలమేలుమంగా) వేంకటేశ్వర శతకము | ధూర్తమానవా శతకము | కుప్పుసామి శతకము | కామేశ్వరీ శతకము | మాతృ శతకము | కఱివేల్పు శతకము | మదనగోపాల శతకము | చక్కట్లదండ శతకము | సుందరీమణి శతకము | కాంతాలలామ శతకము | తాడిమళ్ళరాజగోపాల శతకము | భక్తమందార శతకము | కుక్కుటేశ్వర శతకము | భర్గ శతకము | లావణ్య శతకము | వేణుగోపాల శతకము | విశ్వనాథ శతకము | ఒంటిమిట్ట రఘువీరశతకము | మృత్యుంజయం | చెన్నమల్లు సీసములు | సంపఁగిమన్న శతకము | కుమార శతకము | శ్రీ అలమేలుమంగా శతకము | సూర్య శతకము | నీతి శతకము | శృంగార శతకము | వైరాగ్య శతకము | మంచి మాట వినర మానవుండ | సదానందయోగి శతకము | శివముకుంద శతకము | మృత్యుంజయ శతకము |
